Anecdota Cartografica I, oude kaarten gevonden

Het is niet de eerste keer dat er oude kaarten te voorschijn zijn gekomen doordat zij gebruikt zijn als bindmateriaal of doordat zij in een bepaalde atlas werden bijgeplakt. Een bekend voorbeeld van de eerste zijn de twee kleine houtsnede-kaarten die van ?t Hof in 1962 beschreef (1). Een tweede geval was het kaartje van de Nederlanden van Henricus Phrisia van 1568, dat in een exemplaar van Ortelius? Theatrum van 1570 (2) was ingeplakt. In de Maurits Sabbe-bibliotheek in Leuven (de vroegere Bibliotheek van de Faculteit Theologie) werden onlangs twee bijgeplakte kaartjes aangetroffen in de Latijnse editie van het Theatrum van 1579 (3). Het bleek een beschadigd kaartje van de Nederlanden en een kaartje van het eiland Terçera. Het kaartje van de Nederlanden (afb.) bestaat uit twee stukken die aan elkaar zijn vastgelijmd. Het bovenste deel met de titels en de wapens is 9 cm hoog en maakt de indruk volledig te zijn. Het onderste deel (het eigenlijke kaartje van ca. 17 cm hoogte en ca. 20 cm breedte) is waarschijnlijk op de hoogte van Santvort ? Waterlant ? Campen afgesneden en aan het bovenste deel vastgeplakt. Op een banderol , geflankeerd door twee agressieve leeuwen met het wapen van de koning, staan drie titels; de eerste in het Nederlands: ?Nederlantsche Bescri | vinge. Dat sijn Allen Die ?Bourgoinsche? (Bourgondische) Neder-Lande?; de tweede in het Latijn; NOVA GALLIÆ BEL | GICÆ DESCRIPTIO?; de derde ?INFERIORVM REGIONVM PHILIPPO REGI NOSTRO PARENTIVM DESCRIPTIO? met de nadruk op het koningschap van Filips II (?parens Philippo?). De twaalf wapens onder de banderol ( van links naar rechts): Namen ? Zutphen tot Antwerpen (Thetsjerijck) ? Mechlen en de elf wapens daaronder ( van links naar rechts) Milanen ? Gelderlant tot Zeelandt ? Bourgoingnen duiden waarschijnlijk op de XVII Provinciën en op een aantal andere titels waarop Filips II recht had. . De eigenlijke op het noorden georiënteerde, in koper gegraveerde kaart reikt zuidwaarts tot de Marne met Reims en even voorbij ?Lutetia?(Parijs), westeljk tot even ten westen van ?Canterberg? (?Anglia Pars?) en oostwaarts tot ?Colonia?, ?Aken?, ?Bon?, ?Andernach?. Links onder staat een schaalstok met passer van ?Scala Miliarium 20 [= ca.6 cm = ca 1: 2.500.000], in combinatie met een klein passertje dat wordt vastgehouden door een putto. De kaart maakt niet de indruk beïnvloed te zijn door de kartering van Jacob van Deventer en vertoont meer verwantschap met de twee vroege kaarten van de XVII Provinciën van ca 1526 en 1557 in Van der Heijden 1998 (4). De gravure is helder en zeer uitvoerig, maar het geheel maakt door de talrijke legenda-tekens een rommelige indruk. Het driedubbele symbool van de aartsbisdommen Keulen, Utrecht en Reims en het dubbele kruis van de bisdommen van vóór het concordaat van 1559 (het door Karel V in 1559 verwoeste Therouane wordt hier nog als bisdom aangeduid) zijn duidelijk aangegeven.. De namen van de provincies en andere gewesten zoals ?Lotaringia pars? en ?Clivia? zijn omrand ingetekend. Opvallend onder de druk met schepen bezette ? Mare Sepentionale? (sic) (waaronder twee visserschepen met uitgezette netten) wordt in een apart kader de slag bij ?Greveling?[en] van 13 Iuly 1558 herdacht en midden onder in een groter kader staat geschreven: ?Den 10 dach aug[ustus] was die Battalie; Den 27 aug was S quitin gewonnen; Den 5 Sept was Chatelet; Den 11 Sept was Han ghewonnen oft opgegeven an[no] 1557?. De kaart is dus duidelijk gewijd aan de overwinningen van de Spanjaarden en de Nederlanders op de Fransen en maakt de indruk van een uiting van instemming met het politieke streven van Filips II. De data 1557 en 1558 die er in genoemd worden, duiden wat het ontstaan van de kaart betreft op de jaren post quem. De inhoud van de kaart zal op grond van de titels en van de bewuste afsnijding langs de lijn Santvort ? Waterlant en Campen als een tot nu toe onbekende kaart van de XVII Provinciën te beschouwen zijn. Onder de strook met de wapens zijn bij doorlichting geen geografische details boven de genoemde lijn zichtbaar geworden. Het is dus mogelijk, hoewel niet waarschijnlijk, dat de bovenste en onderste strook niet bij elkaar horen en ten onrechte aan elkaar geplakt zijn. In de hoop later nog eens op een volledig exemplaar van dit interessante kaartje te stoten, worden hier de voor vergelijking noodzakelijke details gegeven. 1 - B.van ?t Hof, The oldest maps of the Netherlands.Dutch map fragments of about 1524. In: Imago Mundi, xvi, 1662, p. 2932 2 - Plantijn-Moretus Museum, A3802; Van der Heijden 1998, kaart 13. 3 - P.Plano 103 ORTE Thea 4 ? de kaarten 1 en 6 van Jan van Hoirne en van Hieronymus Cock