Anecdota Cartografica, waren kaarten en atlassen in de tijd van Ortelius duur ?

De beantwoording van de vraag of een aankoop in het verleden als goedkoop of duur werd ervaren is een netelige kwestie. Een vergelijking tussen nu en vroeger gaat in vele opzichten mank. De waarde van het geld is verschillend en varieert soms van decennium tot decennium. Het behoefte-patroon loopt kwalitatief en kwantitatief menigmaal ver uiteen. De potentiële koperskring is anders en de aantallen van geproduceerde eenheden lopen ver uit elkaar. De verhouding tussen vroeger en nu uitdrukken in vaste, concrete bedragen is vrijwel onmogelijk. Een vergelijking en dus ook het aanleggen van de maatstaf 'duur' of 'niet duur' is uitsluitend benaderenderwijze mogelijk.
Beperking is daarom een eerste vereiste, zowel in de tijd als in het product. Wat kaarten en boeken betreft verkeren wij in de gelukkige omstandigheid dat de boekhouding van de Antwerpse drukker Christof Plantijn gedeeltelijk bewaard is gebleven en dat Dénucé grote stukken daarvan heeft gepubliceerd (1). Voor de periode 1560 tot 1600 hebben wij daardoor een goede indruk van de prijzen die voor kaarten, atlassen en boeken werden gevraagd. Daarnaast zijn er hier en daar talrijke losse gegevens bekend over het inkomen van de verschillende bevolkingsgroepen (2). Voor het hier behandelde product 'kaart' en 'boek' komt weliswaar slechts een beperkte groep van personen in aanmerking. Dat geldt overigens voor het heden evenzeer; boeken worden over het algemeen slechts door een klein deel van de bevolking gekocht. Maar door het loon van enkele bevolkingsgroepen met elkaar te vergelijken ontstaat een benaderend beeld van het in de periode beschikbare inkomen.

De prijzen tussen 1560 en 1600 werden over het algemeen uitgedrukt in guldens en stuivers. De verhouding tussen beide is gelijk aan die van de gulden die tot 2002 heeft bestaan: 20 : 1.
De gulden was in de tijd van Ortelius een gouden munt, de sedert 1521 ingevoerde Carolusgulden (het woord zegt het trouwens) van ongeveer 3 gram of een zilveren munt van ca 23 gram (3). Er waren velerlei munten in omloop, maar van overheidswege werden regelmatig plakkaten uitgevaardigd 'Beeldenaars ofte Figuerboecken', voor de handel 'Manualen' genoemd, waarin de waarde van de toenmaals in omloop zijnde munten in de munteenheid 'gulden' werden uitgedrukt. In de periode 1560 tot 1600 vond overigens een ernstige geldontwaarding plaats onder invloed van de grote import van goud en zilver uit Zuid-Amerika, die ook in de stijging van de prijzen van kaarten en atlassen zijn neerslag vond.

Tabel

bevolkingsgroep dagloon jaarloon

                                       ca 1600    ca 1600
                                       in fl             in fl
1 - bestaans-
      minimum                    4,5/5,5 st   80/100   (bijstandsniveau ?)

2 - ongeschoolde
      arbeidskracht             9/15 st       90/150
3 - geschoolde                14/16 st     140/160 (jan modaal-niveau ?)
      arbeidskracht
4 - matroos
     (marine)                      10/11 st     100/110
5 - matroos
     (koopvaardij)             11/13 st     110/ /30
6 - soldaat                        5,5 st      110
7 - drukker
     (Plantijn)                     fl 1,1          220
8 - bekwame
      graveur                      fl 1,5          300
9 - schoolmeester
      (in Graft)                   5,6 st        112
10 - predikant                 fl 2            400
11 - professor
      in Leiden
      (Cluverius)                fl 2,5          500
12 - professor                 fl 3,5        700

Gegevens uit Graft ca 1600

(4) (guldens)

a - huurwaarde huis         ca 7
     per jaar
b - verkoop huis
     met bakkerij               ca 400
c - verkoop huis
    van lakenhandelaar      448
d - bezit van een zeer
    vermogend man           5000
e - verkoop goed lo-
    pende herberg             900

Gegevens Burgerweeshuis

Deventer                       1615
(5)
a - 100 pond kaas           6.,22
b - twee varkens              5.,10

c - vijf vette schapen 4.,8

Produktiekosten
Bij het tot stand komen van kaarten en boeken spelen twee factoren een doorslaggevende rol : de produktiekosten en in verband daarmee de oplage. De produktiekosten (afgezien van de landmeting) omvatten in de allereerste plaats de gravure van de koperplaat gevolgd door het zeer arbeidsintensieve drukprocédé.
Een gemiddelde koperplaat had de afmeting van ca 40x50 cm of 2000 cm2. Met inbegrip van alle details: eerst het maken en overbrengen van de calque en daarna het graveren in spiegelbeeld van grenzen, rivieren, plaatssymbolen, plaatsnamen, cartouches, schalen, co-ordinaten en de eventuele versiering zal het graveren niet minder dan 10 minuten per cm2 hebben gekost ofwel een arbeidsduur van ca 330 uur en bij een tienurige werkdag een volle maand. Plantijn betaalde daarvoor een graveur 2,5 gulden per dag of 300 gulden per jaar.
In 1612 kocht Plantijn-Moretus naast een aantal kaarten en enkele atlassen 175 gebruikte koperplaten van het Theatrum en het Parergon uit de nalatenschap van Baptist Vrients voor 12114 gulden, Wanneer de koperplaten de helft van het totale bedrag zouden uitmaken, betekent dat een bedrag van 35 gulden per stuk (6). Jan Moretus betaalde omstreeks 1620 voor het aanbrengen van enkele correcties in kaarten van het Parergon een bedrag van een gulden per stuk. (7).. Het graveren was dus een zware post in de productie.
Het drukprocédé was zeer uitvoerig en arbeidsintensief. Voor het drukken van een kaart waren de volgende handelingen nodig: het blad papier bevochtigen, de koperplaat inkten, de inkt wegvegen met handhaving van de inkt in de groeve, het vel nauwkeurig op de koperplaat leggen, de pers over het vel halen, het bedrukte vel zorgvuldig opnemen en ophangen om te drogen. Het is ongetwijfeld niet overdreven voor dit alles ca 10 minuten te rekenen. Voor een atlas van 100 kaarten kostte dat 16 uur werk, ofwel twee dagen; onderhoud en afschrijving van de pers niet meegerekend. De lonen van het drukkerspersoneel waren echter blijkens de tabel aanmerkelijk lager dan die van de graveurs
De kaarten werden naderhand nog menigmaal met de hand ingekleurd en gevernist. Voor een folio-kaart kostte dat ongeveer 4 stuiver, een wandkaart ca 12 st; het inkleuren van een volledig exemplaar van het Theatrum van Ortelius met 70 kaarten (editie 1578) kostte 6/8 gulden, in 1586 zelfs 10 gulden en voor een editie met goud en zilver gehoogd werd 36 gulden gevraagd (8). In verhouding tot de prijs van een volledig ongekleurd exemplaar (zie onderstaande tabel) was de inkleuring kostbaar.
Daarna moest de kaart voor het binden in een atlas op stroken worden gelijmd en in katernen op koorden worden gebonden. De band moest rondom het boekblok worden aangebracht of het boekblok moest in de band worden ingehangen; alles bijeen een arbeid die voor een atlas met honderd kaarten zeker tien uren of een hele dag kostte.
De oplage speelde bij de bepaling van de kostprijs en dus ook van de verkoopprijs van het boek een beslissende rol. Bij de moderne oplage van een boek op het gebied van de kartografie is duizend exemplaren een ruim getal. Van den Broecke heeft een schatting gemaakt van de oplage van 35 verschillende edities van Ortelius' Theatrum (een zeer succesvolle uitgave) die samen 7300 exemplaren zouden hebben opgeleverd (9). Dit wil zeggen een gemiddelde van 208 exemplaren per editie. Daarbij waren de uitgaven van de Addi tamenta en van het Parergon niet meegerekend. De Addi tamenta verschenen zelfs in een gemiddelde oplage van 68 exemplaren. Het Parergon waarvan slechts twee afzonderlijke edities (in 1695 en 1624) werden gemaakt , kreeg een oplage van 300 exemplaren. Daarbij valt echter te bedenken dat de in de Addit amenta en in het Parergon gebundelde kaarten ook in verscheidene Theatrum -edities verschenen. In de periode 1570 tot 1624, dus 54 jaar, werden er voor het Theatrum in totaal 178 koperplaten gegraveerd en daarvan werden 730.000 kaarten afgedrukt, ofwel 4100 exemplaren per koperplaat en elk jaar gemiddeld 75 kaarten. Van de 23 koperplaten die aan kaarten der Nederlanden werden gewijd, werden gemiddeld slechts 3450 afdrukken gemaakt ofwel 64 per jaar. De oplage van kaarten en boeken met kaarten was dus klein en een doorslaggevende factor voor de prijs.

Stichting Historische Cartografie van de Nederlanden

Anecdota Cartografica, waren kaarten en atlassen in de tijd van Ortelius duur ?

Tabel

bevolkingsgroep dagloon jaarloon

Gegevens uit Graft ca 1600

Gegevens Burgerweeshuis

Een aantal prijzen

Het is de moeite waard de onderstaande cijfers in dit licht nader te bekijken:

A - Kaarten van Jacob van Deventer en van Cornelis Anthoniszoon

C - wandkaart Hieronymus Cock 1557 (vdH 6)

D - wandkaart Gerard de Jode 1566 (vdH 9)

E - wandkaart Philips Galle ca 1578 (vdH 20a)

F - wandkaarten Mercator

Leo Belgicus fl. 6 I, p. 249

1587 Leo Belgicus fo bl[anc] aug[men]tes fl.8-10 I, p. 251

1589 Payé pour un Leo Belgicus fl.9-10 I, p. 252

Nieuws

Contact